Tuesday, December 13, 2016

MIZO HNAM LEH KAN INNGHAHNA TUR

Hmanni chu high school ka kalpui thin, college-a history zirtirtu ni ta nen kan titi a. PhD a zawh hnuah college zirlai te a zirtir a, chumi bakah research hrang hrang te beiin Mizo hnam chanchin (history) inziah dan thenkhat dik tawklo nia a hriatte pawh a ennawn hlawm a. Lehkhabu te pawh a thawhpuite nen an buatsaih a ni awm e. Thil hriatchian ka duh avangin Mizo te chanchin inziak dan thenkhat - "China rama Yalung lui kam Chhinglung atanga rawn chhuak kan ni" tih te, "Shan state ah inbengbel hmasain Kabaw ruamah kan rawn chhuk a, Khampat atanga Chin Hills ah kum zabi 16-na vel khan kan rawn pem" tih te hi thudik (fact) a nih leh nih loh ka zawt a. A mi chhanna hi Mizo te zingah hria kan awm nual anga, mahse a nawlpui chuan kan la hre kher lo mai thei. Thudik kim a ni thei lo nain hnam anga hmalam kan thlirna atana a pawimawh em avang hian ngaihtuah zui atan ka rawn ziak ve a ni e. Tin, Speaker hlui Dr.Rokamlova thlirna atangin he thupui hi kan en dawn bawk nia.

Ziaktu engemawzatin kum zabi tam tak kaltaa min thlahtute thlangthlak dan an ziah te hi in lo chik chuan chipchiar angreng tak taka chhinchhiah te pawh a awm a. Zo nationalist politician ten an han sawi phei chuan ngaihven a hlawh lehzual thin hle. Tuna Zofest-a kan politician te thusawi pawh hi kum danga an lo sawi tawh ang thin nen a inan chuan ngaithlatute hriat duh zawng tak a ni ngei ang.

Internet lama Mizote chanchin ziak dahthatna www.mizostory.org ah hian heti hian a inziak a, "Prior to the early 20th century Mizos had no written records..." Heta kan hnam chanchin chhinchhiahtuten an tarlan dan hi chuan kum zabi 20-na hma khan Mizo te hian ziaka dahthat chanchin kan nei lo tih a ni.

British sipai officer thenkhatin kan chanchin an ziahlanna te kha chipchiar deuhva ziaka dahthat kan hmuh theihte niin a lang a. ZORO hotuten Zofate tobul an sawinaa an tlawhchhan thin pakhat 862 A.D-a Tang dynasty hunlaia China ram palai Fan Cho-a'n "Zo/Shou/Zhou lalram" chanchin a ziak lang tih te leh 1783-a Burma rama missionary-a kal, Italian pa Roman Catholic kohhran Father Rev. Fr. Vincentious Sangermano-a'n a lehkhabu "A Description of the Burmese Empire"-a a tarlan "Chin tlangram chhak lamah 'Jou' hnam an awm" tih te kha Chhinlung chhuak Zofate chanchin (history) kan hriat thui theih te chu an ni mai awm e.

College-a history zirtirtu ka thianpa ka han sawi lanin min hrilh dan chuan college leh university lama history zirtirtute leh research beitute hian Zofate tobul chhuina hrang hrang kan han tarlan ho te khi hi thil nihna (fact) finfiaha innghat a nih loh avangin kan hnam history ziahnaah hian a rintlak loh tih a ni. He'ng Mizo history kan chhiar thin te hi a dik leh dikloh finfiahna turin kan hmanraw neih te pawhin a la tlin lo hrim hrim niin a sawi bawk a ni.

Burma ramah leh Bangladesh ah leh Mizoram pawnah te hian kan Mizo hnampui leh Zo hnahthlak hnam dang dang te an awm nain tuna Mizoram chhung bika awm te hi Zofate zingah chuan, rorelna thuah, a hlawm tha leh rorelna ruhrel nei mumal ber kan ni mai thei a. British hovin an hunlaia Zo hnahthlak hnamte chenna ramri an kham dan kha thil dik a ni a tih theih loh laiin ramri thenfel a nih hnuah thil tam tak a inthlak danglam tawh a, duhthusam in khawvelah hian thil a kal vek loh avangin tun atan chuan Mizo ten mahnia ro inrelna Mizoram state kan neih hi kan hmalam history leh culture innghahna zel tur a ni tawh ang.

Chu aia la bul zawk chu Speaker ni thin, Aizawl Dawrpui veng Presbyterian kohhran upa Dr.Rokamlova khan Zotalk interview ah heti hian a sawi a: "Mizo mipui te hi Lalpa zawnchhuah ram [mi] ni chiah hian ka hria a. Pakhatnaah chuan, a tak maiin emaw kan hriatphak chinah 'Chhinlung chhuak kan ni' [k]an ti a. Mahse Chhinlung atangin a chhuah theih tak tak lova. Chu chu a hlimthla kan lo khel lek kha a lo ni a. Chuan 1894-ah kan chhuahna dik tak, mihringte chhuahna tura atana Pathianin lungpui a lo siam chu Krista Lungpui a ni a. Mizo fate hi 1894 January ni 11 atang khan Chhinlung nilovin Krista Lungpui chhuak kan nih avangin Mizo, Pathian hnam kan ni.

Vanneihthlak tak maiin India a independent a...India-ah kan lo kal ta a. Hei hi vanneihna a ni. Mizo full kan ni a. Pathianin min siam ang chiahin kan nung thei a. A dawt lehah chuan India ram hausakna leh kan aia ropuina zawng zawng kan lo share thei vak hi a lawmawm a. Chu aia ril leh chu universal citizen kan ni a. Khawvel pumpui hi Pathian pawhin kan thuneihna hnuaiah a dah a. Chu aia la ropui leh chu van khua leh tui nihna min pe a.

He'ng pali hmang thiam apiang hi mi hlawhtling tur a[n] ni. Keini erawh chu a let zawngin, a kir zawngin he hnam hi kalpui tum tlat an awm a. Hei hi a tha ka ti lo...Lei leh van Siamtu duhdan angin he ram hi kal rawh se."

Thil chiang leh a nghawng zawng zawng kan hriatchian chu Pathianin keini hnam hi thim ata enga lut turin Krista tana tuar ngam te kaltlangin min rawn zawng chhuak a. Kristian kan nih hmaa kan ze tha tam tak chu, thuthlung hlui hlimthla Isua'n a rawn ti famkim angin, Kristiannain a rawn nemnghet a. Kan ze thalo tak tak pawh Kristianna in min rawn hrut chinah kan paih ta hlawm a, kan paih mek zel bawk a. Kan tobul kan chhuinaah hian Isua Krista'n kan hnam tana kawng thar, thuthlung thar min rawn hawnsakna hi innghahnan ber kan hman loh a, finfiah theih loh leh awmze neia chantir theih loh tur a let zawnga kan um chuan Mizo te Pathianin min siam chhan thelh vekin he khawvelah hian hlawk lo takin kan awm thei dawnin a lang.

Inunauna te, tanrualna tih te hi a tha vek e. Inhuatna ai chuan inunauna lam hi kan chawisang tur pawh a ni ang. Kan Lalpa pawhin pumkhat kan nih theihnan min tawngtaisak a ni. Amaherawhchu thil nihna political reality kan en chuan India ram, Burma ram leh Bangladesh ram sorkar te hian an ramri te hi tidanglamin, phal takin Zofate chenna atana ram thar hi min pe dawnin a lang lova. He "Chhinlung theology" (ti mai ang) leh Zo Re-unification movement hi khawvel history leh Bible enin sum, ngaihtuahna, hun leh tha nasa tak senna rahchhuah awmze tak tak nei lo turte zinga mi niin a lang. Inzawmkhawm lehna tura buaipuituten Pathian Thu baka an tlawhchhan fo chu "United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples" a ni a. Hnamte dikna humhalh hi he Declaration hian a tum a nih rualin Art 46(1) hian Zo hnathlakte chenna ram chin rorelna pakhat, independent country-a siam tumna ang hi a thlawp lo bur a ni tih mipuiten kan hriat a pawimawh.

Inzawmkhawm chhan leh a vawrtawp nia an sawi thin Chanchintha hril tur leh a meichher chhi tur kan ni tih hi politics leh sakhuana inchawhpawlhna nu tak a ni hial awm e.

Ram hruaitute chuan Indian constitution tlawhchhana chhia an chham ang hian rorelna fel leh tha buaipui se, hnam veitute chuan ram leh hnam dinchhuahna tak tak zawk Isaia 60:12-a kan hmuh hi thupuiah nei zawk rawh se. Tin, Mizorama kohhran lian ber pawhin Dawrpuia an kohhran upa min-in, “1894-ah kan chhuahna dik tak, mihringte chhuahna tura atana Pathianin lungpui a lo siam chu Krista Lungpui a ni” a tih ang hian denomination lalram aiin Krista Lalram a pawimawh zawk tih hi pawm thar se nasa takin Mizote hian hnam ang pawha hmalam kan panna kawngah hian hma kan sawn ang, tisa leh thlarauvah.