Wednesday, June 15, 2016

AMERICA RAMAH CHUAN SIKUL TAN TLÂI AN DUH


- K.L.Biakchungnunga

Sawrkar finchhuah a ngaih hun lâi, fin chhuah tura ngaihdàn sawi chhuah hun a nih avângin, sikul tan hun sawn hmà chungchâng hi sawi ve ka duh a ni. Ka ui vawih ngawih ringawt chuan ka inthiam thei dâwn tlat lo. 

Sikul tan hmà chungchângah nu leh pa ngaihdàn làk a ni kha tha ka ti. A nghawng nat ber tûr an ni tlat a; an ngaihdàn hriat kha a pawimawh. Zawhna kha eng zât chiahin nge chhâng? Zâ zêlah eng zâtin nge sikul tan hun sawn hmà duh tih kha hriat a châkawm khawp mai. Kan sawrkar hian sikul tan hun sawn hmà tum ru reng siin, nu leh pa te ngaihdàn hi a serh then nân lek a zâwt mai mai nia ngâi an tam. Hetianga ngaih theih tura thil tih hi a hrisêl lo. 

Kan hotute hian, “Kan enchhin ang a, a that loh chuan a ngaiin kan kal leh mai ang,” an ti a ni âwm e. Zîng dâr 7:30 vela sikul tan hi kan la tih ngai loh a nih avangin enchhinna chu a ni dâwn hrim hrim. Mizoram puma sikul zawng zawng hi enchhinna atana hman luih vek a tûl kher em? Scientist hovin enchhinna (experiment) an neih rêng rêngin, thil pahnih khatah enchhinin an zir chiang hmasa phawt thin. Engkim an zir chian hnuah, mipui chhawr theih tûrin an tlângzarh chauh thin a ni. Sikul tan hmà chungchângah pawh hian, enchhinna sikul (experimental school) awm phawt se. Harsatna awm theite zir chian phawt ni se. A lo \hat viau chuan nakum session-ah sikul tam zâwkah hman ni se, a finthlâk ka ring. Aizâwla tha viau hi, district khawpui dangah leh thingtlâng khaw tam takah a tha kher lo thei bawk. 

 Session laklawh deuha Mizoram pum huapa sikul tan hun sawn hmà rum rum hi a tûl viauna chhan tûr ka hre mai lo. Thih leh dam inkâr thil êm pawh ni lo, hnawhsarum deuha thil tih chûk chûk hi eng nge a tûlna?

Sâpram leh America ramah chuan:
Ka sâp thian, Mizoramah pawh research tia rawn awm reng tawh, Joanna Heath min hrilh dân chuan, an remchân dân leh thâ an tih anga tan hun ruat tûrin United Kingdom-ah chuan sikul hrang hrangin thuneihna an nei. A tam ber sikul kài hun chu dâr 9:00 am – 3:00 pm a ni. Devotion leh Registration nên chuan zîng dâr 8 leh 8:30 inkâr vela tan an awm nual. Tlâi dâr 3 hnu lamah hian, abîkin sports leh music lama tui tân ‘extra-curricular optional class’ a awm a, dâr 4 atanga dâr 5 vêl thleng a awh tlângpui. Sawrkar sikul aiin private sikul an bâng har zâwk


Tun laia America rama an lungkham nia lang chu zirlai naupangin mut kham khawp an hmu lo khu a ni. ‘Boruak leh tuisik thianghlim kan mamawh ang bawkin mut kham khawp kan mamawh’ tih chu 1990 kuma an din, non-profit organizationNational Sleep Foundation—a lam tâwia NSF an tih pâwl thupui ber a ni. He pâwlin a tum ber chu America mipuite hnena mut kham khawp hmuh a pawimawhna leh muthilh theih lohna (sleep disorders) chungchânga hriat tûr thil pawimawh puanzâr leh zirtir a ni. Public leh private institution zawng zawngah thawktu leh zirlai zawng zawngin an mamawh mut kham khawp an hmuh theih nân an kalphung her rem leh siam \hat chu NSF thil tum pawimawh tak a ni bawk. 

Tleirâwl (adolescents), kum 13-19 hote hian darkar 8½ a\anga 9¼ mut an mamawh tih chu medical science ngaihdân ding lai a ni. Dr. Mary Carskadon hova research an neihah chuan America rama tleirâwl tam berin an mamawh zât mut an hmu lo tih hmuh chhuah a ni. A chhan pawh America rama sikul tam takin zîng dâr 7:30 vela sikul an tan vâng a ni. 1990 kumah khân, zing dâr 7:25 vela sikul tan thin Minnesota state chuan zing dâr 8:40-ah tan hun an sawn ta a, naupang attendance a that phah bâkah, Health Center-a inentir an tlêm phah tih hmuh chhuah a ni. Kum eng emaw zât research an neih hnuah, Kentucky State-a Fayette County School District-ah chuan, sikul an tan tlài hnuah, zing dâr 7:30 vela la tan reng district aiin, tleirâwl kum 16-18 lirthei khalh zingah accident tâwk an tlêm phah hle tih an hmu chhuak bawk.  

2007 kuma National Youth Risk Behavior Survey an neihah chuan sikul naupangin sikul kài hun laia zân lama mut an hmuh dân an zir chiang a. Zâ zela 68.9 chuan mut khamkhawp an hmu lo tih hmuh chhuah a ni. Mut khamkhawp hmu lote hi thil chîn tha lo (risky behavior) chi hrang hrang 10 zet nên an inkûngkaih tih an hmu chhuak bawk. Chûng risky behavior zingah chuan—insual, sikret zûk, marijuana (ruih hlo) zûk, zu in, sex lama inhman, nguina leh beidawnna, mahni intihhlum tumna te a tel a ni.

Kan taksa hian hun chhiarna sana, ‘biological clock’ a nei. Nausên, naupang leh tleirâwlte hi an mut hun bi (sleeping habit) a inang lo. Kum 5-12 hian darkar 10-11 mut an mamawh laiin, kum 13-19 hian darkar 9 vêl mut an mamawh thung. Tleirawl ho biological clock-ah chuan zân dâr 11 hma lam hi mut hun a ni lo. Zânah an mu har a, zingah an tho tlâi bawk. Zingah thawh hmà ngâi mah se, tleirâwl tam tak hi an mu hmâ thiam chuang lo. Tleirâwl lai hian mut theih lohna (sleep disorders)—narcolepsy, insomnia, restless legs syndrome leh sleep apnea, adt. an vei nasa zual niin an sawi. Zân tumtâwina tûr thil chi hrang hrang a tam tawh bawk si. An lehkha zir dân phungah pawh zîng lam aiin zân lama lehkha zir chî an tam zâwk.

Zzz’s to A’s Resolution:
America rama resolution lâr tak, ‘Zzz’s to A’s Resolution’ an tih mai, House of Congress Resolution 176-ah chuan, America rama sikul zawng zawng chu zîng dâr 8:30 aia hmâah sikul tan lo tura fuih (encourage) an ni. He resolution pu lûttu hi hmeichhe ropui tak, Zoe Lofgren, US Representative for California’s 19th Congressional District ni lai a ni. He resolution bawhzuia 2002 kuma NSF-in mipui ngaihdân ‘Sleep in America Poll’ a lâkah chuan 80% zetin zîng dâr 8 hmâa sikul tan loh an duh a ni. He resolution fuihna ngai pawimawhin America rama state eng emaw zâtah chuan sikul tan hun zing dâr 7:30 vêl ni thin chu, zing dâr 8:30 – 9:00 vêlah an sawn tlâi tawh a ni. 

Ka thawhna Baptist Higher Secondary School hian tunah hian zîng dâr 9:15-ah sikul kan tan a. School Bus-a kan lam hlat ber, 1st trip chu Theiriat naupangho an ni. Zing dâr 7:30-ah kan lam thin. Zîng dâr 7:30 hi sikul tan hun a nih chuan, Theiriat naupangho chu zîng dâr 5:45-ah an inpeih ziah a ngâi dâwn tihna a ni. Kan khua, Lunglei atanga a chhehvêl thingtlâng khuaa lânga zirtirtu hna thawk ka hre nual. Zing dâr 7:30 vêlah an chhuak tlângpui. Zing dâr 7:30 vela sikul tan a nih chuan, zing dâr 5:30 – 6:00 vela an thawhna hmun pan tura an chhuah tûk tin a ngâi tawh dawn a ni. Mizoram hmun hrang hrangah hetianga thawk hi an awm nualin ka ring. Mahni khua a\anga khaw danga lânga zirtirtu hna thawk hi an tam lo a ni thei e. Minority an nih avanga palzût leh palzam hi ‘human rights violation’ a nih bâkah, India ram ‘democracy principles’ kalh a ni.

Vâi ramah pawh zing dâr 7:30 vêlah sikul an tan a, engah nge kan theih loh bik ang kan ti a ni âwm e. Vâi rama zirtirtu leh nu leh pa zingah khuan, zing kara NGO leh Kohhran hnuaia pâwl hrang hrang committee meeting-a tel ngai an awm ve lo. Zing kârah kohhran hnatlâng leh YMA hnatlâng an ko ngai bawk lo. Zing kârah emaw chhûnah emaw, thlân lâi turin an thawk chhuak ngai hek lo. Zing tawngtai inkhâwm pawh an nei ngai lo. Vâi society leh Mizo society hi a inang lo lutuk. Kan tih ang tam tak an tih loh avangin, an tih theih ang tam tak khu kan tân tih a rem lo. Kan society nihphung leh kalphung, Mizo naupangte rilru sûkthlêk, tlâi lam hun âwl an hman thin dânte ngaihtuahin, ram pum atan chuan zing dâr 9:00-3:30 vela sikul kan kal hi a la \ha hle rihin ka hria.