Sunday, December 21, 2014

FREEDOM OF SPEECH

Kum 223 kalta, 15th December 1791 khan, Kumpinu sorkar laka talchhuak ram thar - USA - hruaitute chuan an ram thar inrelbawlnaa mihring chengte dikna humhalhnan dan thar an siam te an nemnghet a. An danpui an siamthat (amend) zinga a hmasa 10 te chu Bill of Rights tiin an ko a ni.

Chu Bill of Rights ah chuan thil pawimawh deuh mai pakhat, American ho phei chuan an hlut em em a awm a. Heti hian a inziak:

“Congress shall make no law respecting an establishment of religion, or prohibiting the free exercise thereof; or abridging the freedom of speech, or of the press; or the right of the people peaceably to assemble, and to petition the Government for a redress of grievances”

A tawi zawngin sawi ta ila, USA dintute khan ziaka dah ngei tula an hriat chu – an parliament (Congress) in sakhaw tihbik emaw tihlohbik neiin dan a siam tur a ni lo tih te, parliament in miin a duh anga thu a sawi theihna a neih dal zawngin dan a siam tur a ni lo tih te, chanchinbu lamin zalen taka thu an puanna dal zawngin parliament in dan a siam tur a ni lo tih te, ralmuang taka mipui pungkhawm tibuai thei zawngin parliament in dan a siam tur a ni lo tih te leh mipui lungawilohna sorkar hnena thlen tura ngen theihna kawng dal zawngin parliament in dan a siam tur a ni lo tih te a ni hlawm.

Freedom of speech lai hi a pawimawh hle a. USA ram tobul kan en chuan kan hrethiam lehzual ang. Europe rama sorkar leh lal thuneihna hmangsual nasa tak tak ten an mipui te dikna an rapbet nasa hle a. An chungah lal an hrawt a. An duhloh zawng thil sawi te chu an ti hlum fo a ni. America rama pemthla Europe mi tam ber kha chutiang inrelbawlna duhlo leh tlanbosan an ni tlangpui awm e. Ram thar an zu thlen hnuin an khawtlang leh sorkar inrelbawlna turah mipui zalenna an dah sang em em a, England Lalin mipui zahna nei lova an chunga ro a han rel hnuah phei kha chuan pastor te pawhin zalenna sualin ralthuam an chuh a nih kha. Zalenna kha an ngai hlu a. Pathianin bawih ni lo tura mihring te a siam ang ngeiin an khawsak thuah emaw an thusawi thuah emaw England Lal leh a sipaite hlauh avanga an rilru ngaihtuahna te leh ngaihdan te sawichhuak thei lo nih kha an chekin a millo a ni ber mai.

July 4, 1776 ah Independence Day an puang a, kum 15 hnuah mipui te zalenna leh dikna humhalhnan Bill of Rights chu danah an nemnghet a. Australian Prime Minister hlui John Howard-a’n America rama democracy an kalpui dan leh Australia rama democracy an kalpui dan inanlohna ber pakhata a sawi chu Bill of Rights a ni. Sorkar rawng tak laka mipui invenna tha tak a nih avangin khawih chet thianglo angin hnam rilru pu American tam tak chuan an ngai hial a ni.

He “freedom of speech” hi United Nations Declaration of Human Rights ah khan Article 19-naah heti hian kan hmu leh a:
Everyone has the right to freedom of opinion and expression; this right includes freedom to hold opinions without interference and to seek, receive and impart information and ideas through any media and regardless of frontiers.

UN Declaration ah phei chuan a sawizau zawk nghe nghe a. Mi zawng zawngin ngaihdan leh chu ngaihdan sawichhuah theihna tura dikna leh zalenna an nei a ni tiin a sawi a. Chubaka a sawi leh chu chutiang ngaihdan te chu khawi ramri mahin a dang thei lova; miin a duh chuan a ngaihdan a sawi thiang a, ngaihdan siam turin thu a zawt kual thiang a, a dawng thiang a. Chutianga ngaihdan leh thu inhrilh tawnna tur chu eng ang media hmang pawhin a ti thei a, chu zalenna leh dikna chu he Declaration hian a puang a ni.

India ramah pawh Constitution hian he dikna – freedom of speech and expression – hi a dah pawimawh em em a. Fundamental Rights zingah a dah hial a ni. Article 19 ah heti hian kan hmu a:

19 (1) All citizens shall have the right (a) to freedom of speech and expression.

He dikna hi India khua leh tui kan nih chuan India dan hnuaia humsak kan ni. Biakmawia Pawl thurin hi Kohhranin kan duh lo a nih pawhin kan khapsak thei lo tihna a nih chu. A chhan chu ngaihdan an nei thiang a. Chu chu an dikna (right) a ni.

Kohhran hruaitu zingah zu khap duh miahlo awm ta se, a ngaihdan chu sawichhuakin chanchinbuah te Kohhran ngaihdan nilo zawngin ziak ta se, lo khap ngawt theih a ni lo. Kan tawmpuilo a nih pawhin a ngaihdan leh chu a ngaihdan sawichhuahna chu danin a hum sak tlat avangin tihngaihna vak a awm lo a ni ber mai. Pu Lalthanhawla’n zu in lovin zu an buaipui zawk anga a sawi te leh Pu Lalzirliana’n zu khapna dan hlih chungchanga Kohhran rawn an tumloh thu a sawi te Kohhran tan chuan thil lawmawmloh tak a nih laiin dan ang chuan engtinmah a tih theih loh a ni. Kan pute pahnihin an ngaihdan an sawichhuah kha danin a phalsak a, a phalsak mai nilovin sawithei tura zalenna an neih chu a la humsak deuh deuh a ni.  

Mizo ten mipui rorelna (democracy) kan hmelhriatna hi a la rei lova. Kan hmelhriat tirha a phusa pawla tang thenkhat phei chu min la dampui te pawh an awm. Lalten ro an rel hunlai khan eng chen chiah nge mipui ten dikna leh zalenna an neih hriat a harsat laiin vawiina kan rilru puthmang en hian “dictatorship of the majority” an sawi ang deuhvin a tam zawkin an pawm ang nilo ngaihdan nei tan chuan hmun a awm vak loh hmel. Sap hovin social analyst an tih ang chi phei chu awm ngamna chi vak niin a lang lo. A chhan chu kan rilru ah hian a nawlpui kal dan ang lova kal te hi kawng diklo zawhah kan chhuah deuh zel a. A thupui an rawn sawilan aiin a sawitu kha awmze neilovin kan lo bei chiam thin a. Khawtlang, sorkar leh kohhran kalphung diklo sawichhuak te hi misual ang hialin kan chhuah fo a ni.

UN Declaration of Human Rights te leh India Constitution-a Fundamental Rights avang leh Pathianin mihring hi zalena min siam avang te hian kan Mizo rilru inhawng zau lo hian miin ngaihdan a neih leh a sawichhuah hi kan lo khapsak ngawt thiang lova. Danin a humhalh tlat avangin ngaihdan leh thusawi te hi kan inzahsak zawk tur a ni, kan ngaihdan a nih loh pawhin.