Thursday, May 26, 2016

LAKLUH LEH HMANRAL

March 17 khan Finance Minister Pu Lalsawta'n Assembly House ah chhiah chungchang heti hian a sawi a - "Chhiah kan lâk ṭhin hrang hrangte pawh tihpun chhoh hret hret a ngaih dawn bakah, chhiah ni lo, thil dang aṭanga kan lak luhte pawh tihpun zel a ngai dawn a ni."

Sorkarin mipui tan hna a thawh dawn hian mipui vekin sum kan thawhkhawm a ngai tih chu kan hre theuh a. Mizoram bikah chuan chu sum thawhkhawm te chu tun hma atanga kan inrelbawldan avangin a tlem em em a. A nihna takah chuan tun ang renga kal hi thil tha ber a ni lo a ni. Mizoram sorkar kalphung leh inrelbawldan zir thin PRISM zirchianna hrang hrangte en hian chhiah lut a tam tawk lo ang maia sorkar hotuten an sawi hi 100%-a dik niin a lang thei lo. Sum mamawhna te hi a awm reng dawn a, a hmanral lam hi kan buaina leh ngaihtuah tur zawk niin a lang.

PRISM bawkin a sawi thin chu sorkar sum mipui sum tul lova kalral tur cheng vaibelchhe 1600 lai an ven tawh thu a ni a. General Body Meeting vawi 11-na Vanapa Hall-a PRISM in a neih pawh khan he thu hi an President Pu Vanlalruata'n a sawi leh a ni. Tin, "Mipui Manifesto" an siamah khan sorkar-in tul lova sum a hman mekna tihtawp theih engemawzat an ziakchhuak a. Mahse sorkar hian an ngaihtuah lutuk lo niin a lang.

Chhiah hi Pharoa hunlai atang tawh khan mipui hamthatnan ni silova mipui tana harsatna thlentu, phurritah a chhuak ta fova. A khawntu leh a khawna te inkar a thatloh viau phei chuan tharum thawhna leh revolution indona hial te pawh a lo thlen tawh a ni.

Mihring thinlungah duhamna te, zelthelna te, hmasialna leh midang eihek duhnate a awm avang leh chu ze thalo tak tak te chu thunun a nih loh fo avang te hian thuneihna chelhtuten thuneihna hmanga mipui hnen atanga sum an sawr chhuahin Pu Sawta'n "tihpun chhoh hret hret" a tih hi saptawnga slippery slope an tih ang a ni ber a. Mihring duhamna hian tawp chin a neih loh avangin, hret hret hi tam takah a chhuak fo a ni. A nihna takah chuan kan sorkar hi, eng party sorkar pawh nise, kan lakluh atanga 100% pawh chhiahah pe ila, a indaih ngai lovang.

Lakluh (revenue) hi kan harsatna a ni lova, hmanral (spending) hi kan buaina zawk chu a ni a. Chumi pawma hrethiam, inrenchem chunga hmasawnna kalpui leh rorel thiam sorkar chu Zoram hian kan mamawh takzet a ni. 

Sum hmaralna leh leiba inzawmna chungchang phei chu Pu Lalsawta department enkawl Planning Department Secretary Dr C Vanlalramsanga hian Prof Lianzela kaihhruaina hnuaiah research thupuiah meuh neiin PhD a zir zova, Mizoram sorkar hian leiba tih tlem tih te, sum inrenchem tih te hi a duh tak tak chuan mithiam hman tangkai tur a nei lo a ni lo. Tin, hman deuhvah khan Lengzem editor Pu Vanneihtluanga pawhin Grik ho sorkar inrelbawldan hriatthiam awl takin kan inzirnan a ziak tawh bawk a ni.

Hriat angin kan ramah hian tuna kan hman democracy hi kan la hmang thiam lo em em a, politics-a senior ber bera kan neih kan Chief Minister meuh te pawh hian political philosophy tha an hriatthiam tawk loh avang leh economic philosophy tha phei chu an man loh em avangin kan ram inrelbawlna hi a kal bai nasa hle a ni.

A pawimawh berah chuan ram hruaitute hian ngaihdan fel an neih a ngai a. A tlachawp, ar khawthim dai nilo uluk taka zir hnua a tha ber nia an hriat dana ram hruai hi an ti meuh lo niin a lang. A chhan pakhat chu sorkar tur chuan thlantlin nih a ngai a, thlantlin nih dawn chuan mipui tihlawm a lo ngai leh a. Mihring zia hi a thatchhiain a lo chhe khawp a, a nem lai zel kan pan avang hian chumi rilru hrefuha mipui bawl thiam chu kum rei tak an lal thei thin reng a ni, kan hman mek mipui sorkar democracy ah hian.

Sum leh pai chungchangah hian eng ang rilru puin nge sorkar hian rorel se tha ber ang? A chhanna chu sorkar bul intanna anga an lo sawi thin chhungkua atang hian a zirchhuah theih awm e.

Nula leh tlangval chu an innei a, nupaah insiamin chhungkua an din a. An chhungkaw enkawlnan an eizawnna atanga an hlawh chu an chhinchhiah a. An chhungkaw mamawh ngei ngei thil thenkhat an chhut a; an fate school fee te, kawlphetha man te, tui man te, lirthei enkawlna leh tuialhthei leina man te, gas man te etc. Chu’ng zawng zawng chu an lakluh nen a inmil nge mil lo tih hre reng chungin an hisap a. An senso tur thenkhat enin an tlin dawn lova an hriat chuan an in hrek deuh a. A tul dan azirin an sum sen thinna thenkhat pawh an titawp bawk a. TV thar tha chi a rawn chhuah paw’n an it ve viau na a, an sum neihin a tlin hrih loh avangin an hmanlai chu an hmang chhunzawm mai a. Sawma pakhat leh tul dang hrang hrang an dah hran zawhah an khawl theih chin an dah hrang leh a. Chutiang chuan an hlawh lak leh thleng inren takin an khawsa ta thin a. An lakluh aia an hmanral a tam zawk zeuh chang a awm thin a, mahse a rulh lehna tur lamin an chhut chhuak lawk vek thin a ni. A tlangpui thuin an sum lakluh aia tam an hmangral ngai lova. Lak luh aia hmanral a tam zawk chuan leiba neih a intan dawn tih an hriat avangin leiba neia awm ai chuan nasa takin an inhrek zawk thin a ni.

Chhungkaw inrelbawl dan hi chi hrang hrang a awm thei anga. A pawimawh ber zawk nia lang chu leiba phur zawh loh delha awm lo tura sum leh pai enkawl a ni ang. Duhthusamah chuan leiba nei lova sum khawl neih hial a ni zawk. Chumi tur chuan sum lakluh zat aiin sum hmanral dan dik a pawimawh hle.

Lakluh mila khawsa lo hi khawvelah tam tak an awm a. Chu’ng hote chuan leiba tam tak an nei thin a, an inven that loh phei chuan an nun a chhe vek thei thin a ni.

Sorkar unit bul ber hi chhungkua a nih a, sum leh paia chhungkaw inrelbawldan kan han sawi ang – lakluh aia tamlo sum hmanral – hi leiba neihlohna leh hahdamna pakhat a nih chuan sorkar hian ram a enkawlnaah hian a lakluh lam aiin a hmanral lam hi a ngaihtuah ber zawk tur niin a lang. Chu ngaihdan chu mimal leh chhungkuaah a dik kan tiha kan pawm chuan sorkar inrelbawlnaah pawh kan pawm dan tur ni awm tak a ni.

Mizoram sum leh pai dinhmun chau tak mai hi tuna Congress sorkar chauh mawhphurtu a ni lo nain term hnihna hmang mek sorkar chuan an sorkar chhung hian engemaw chen chu chingfel thei tawh tura ngaih an ni a. Kan sorkar hotu berten rulh lehna tur mumal ngaihtuahna tel lova tîm hauh lova sum eng zat pawh an pûk zel tur thu Assembly House-a an han sawi te kha ngaihtuah chuan sorkar tha leh sum enkawl thiam kan mamawh zia a hriat theih awm e. Sum an pukna chhan tura an sawi lah chu ram hmangaiha inchhal zawng zawng te tawngkam angin “ram leh hnam tana ṭha turah chuan” tih a ni a. Hetianga kal hi arkhawthim dai an sawi dik tak chu a ni.

Sorkarin chhiah a lâk ṭhin hrang hrangte hi “tihpun chhoh hret hret” a ngai dawn angin Finance Minister hian a sawi a, mahse sorkar sum sen tih tlem hret hret hi thil ngai zawk chu a ni. CVJAC hote leh sorkar thu inchai pakhat lifetime vehicle tax kum 15 chhung atana chhiah lak phei hi chu kan ramah lirthei a daih rei loh em avangin thil tihawm a ni lova, anmahni ngei pawhin kum 5 hnuah an lirthei an thlak chuan kum 5 te la se a awm zawk ang. Indian Constitution 7th Schedule in state thuneihna hnuaia lirthei chhiah khawn hi a dah avangin sorkar laipui khuan vawi khata kum 15 chhung atan lifetime vehicle tax la turin “thuchhuah” an siam thei lova, chutiang thuchhuah awm reng reng chu hmuh a ni lo bawk a ni.

Chhungkua a ni emaw pawl a ni emaw sumdawnna a ni emaw sorkar pawh nise, sum leh pai hman danah lakluh aia tam hman a, a rulh lehnana mahni thawhchhuah nilo mi pawisa tham sak hi a dik lova, Indian Constitution Schedule 3 para 5-na tlawhchhana sorkarna chelhtuten chhia an chham hian hetiang thil diklo hi ti lo turin a phuar bawk a ni.

Kan state sum neihin a sen a kawhna kha a rei leh tawh a, tunah chuan a sen duk a kawk tawh hial zawk ang. Sorkar hian about turn a tih loh chuan kan hma lam hi a eng vak lova. Tawngtai vaka tha thei chi pawh a ni lo.